Җылы оя ( тугызынчы бүлек)

Роза Хәбибуллина.

Җылы оя

Повесть 

                             ИЗА ЧИГҮ

Барысын да Мәскәүгә озаттылар. Өй бушап, тынып калды. Мулланур белән Дамирә бөтен шатлыкларны алып киттеләр...

“Әллә дөрес эшләмәдем инде? Уйлап бетермәгәнмен... Мондый газап чигәсем башыма да килмәгән... Әллә кайгыдан  миңрәүләндем инде?  Мин генә газап утында янам мени? Ул газизләрем нишләрләр? Ничек сагынуларга түзәрләр?!  Аталары үзләренеке булса да, тикмәгә генә “ата – җизнә, ана – казна” димәгәннәр! Балалары турында уйласа, сугыштан соң ничә еллар хәбәр итми тормас иде!

И җаныкайларым, әллә ниткән марҗага биреп җибәрдем сезне! Ана җылысы күрми яшисез... Тамак туклыгы гына мени дөньяда!...Җан газабы – иң ачысы...”

Аны хәзер бар дөнья моңландыра: алсу таңнары да, кичке шәфәкъ та, каеннар шаулавы да... Мирзагалинең табылу сөенече, чит хатынга өйләнеп кайту хәсрәте-гарьлеге күңелен бер телгәләсә, балаларыннан аерылу йөрәген яндырды-көйдерде... Тормышының иң авыр чакларында балалары аңа бер юаныч булды, хәзер шул кайнар мәхәббәте иза чигә – балаларын юксына... Ашавы ашау түгел...Еламаган көне юк.

– Җибәрәсе калмаган тегеләрне, яшәр идек әле, тормыш рәтләнергә таба бара. Әллә алып кайтабызмы апайларымны? – диде  Мөхәммәтнур,  кайгы-сагынулардан агарып, ябыгып калган әнисен кызганып.

– Бераз сабыр итик әле, улым, алда тагын күз күрер. – Улының киңәше, хәленә керүе ананың яралы йөрәгенә әфсен кебек, күңелен  юатты: Ләйлебәдәр ялгыз түгел, терәге бар.    

                              ***

Мирзагалинең улы белән кызын Мәскәүгә алып китүе турында авылда төрле сүзләр йөрде.

– Дөрес эшләгән Ләйлебәдәр! Мәскәүдә укып берәр яхшы һөнәр алырлар балалары! Монда ул аларны кайда, ничек укытсын?

–Андагы биспризурникларга, бандитларга эләгеп, малае юлдан язса? Шәһәр – шпана оясы бит ул!

– Кызганыч инде, Дамирәсе бәләкәй бит әле, бишенчедәме-алтынчыдамы укый? Анда атасы үзенеке булса да, марҗа –үги. Бала тапмаган хатынга чит кеше баласының кадере бар дип беләсеңме әллә?

– Шулай-й...Мескен балалар: монда – атасыз җәтим, анда – анасыз...И-и-и бу дөнҗа, гел җәтимнәрдән тора... Сугыш харап итте...

– Ләйлебәдәр бер дә үги малаен җибәрмәгән, үзенекеләрне җибәргән! Мәскәү – Мәскәү инде, шунда укып, шунда калырлар. Калхузга кайтмаслар!

– Атасы башта Мөхәммәтнурны алып китәргә теләгән, малай үзе риза булмаган бит! Әнкәйне ташлап китмәем дигән!

– Менә, җәмәгать, үги ана димәссең, әнкәсе өчен үлеп тора! Акыллы малай үстерде Ләйлебәдәр!

                                    ***

Иртән, сыерын савып, көтүгә чыгаргач, җыелып сөйләшеп торган күршеләре янында туктап исәнләште Ләйлекәй.

– Сау гына әле! Сине искә алып торадырыек, – диде берсе. –Кунакларың киткән икән. Балаларыңны да биреп җибәргәнсең икән.

“Биреп җибәргәнсең” дигәне әллә ничек, уңайсыз, ямьсез ишетелде аңа.

– Аталары алып китте, укытырга.

Ләйлебәдәр башка сүз әйтмәде. Ире кайтканнан бирле авылда аларны тикшергәннәрен белгәнгә, бу турыда сөйләшергә теләмәде. Ничек кенә булса да, Мирзагали аның бердәнбер мәхәббәте, балаларының атасы, аңа да үз балалары газиз.

                               ***

Мирзагалинең кайтканын Вагыйз да ишетте. Хатынының беренче ирен элек тә күрә алмый иде, сугыштан медальләр алып, яраланып кайткач, Мирзагалинең пленда булуын белеп, үзенең өстенлеген тойды, горурланды, канатланды, аны кимсетергә җай чыкты.

– Әнә, кайткан бит синең теге фашистың! Без сугышып, кан коеп йөргәндә, дүрт ел нимес халуе булып яткан да, сугыш беткәч кайтып килгән! Сатлык җан! Придәтел! Полицай булып йөргәндер инде! Нишләп илен саткан өчен терәп атмаганнар?! Баштук придәтел булган ул! Кайда да үзенә җай гына эзләп җөри – катыны белән бер көтү баласын ташлап, Мәскәү марҗасына өйләнгән! Ни йөзе белән авылдагы җәтимнәр, тол калган катыннар алдында оялмай җөри микән?! Ысбулыч !

Вагыйз гомер буе Мирзагалине күрә алмады. Наҗияне җәберләүләре дә көнләшүдән булды. Ул кадәр көнләшмәсә, бәлки малайны да канат астына алган булыр иде. Көнчелектән дә кешенең кешелеген бетерә торган хис юктыр, тиккә генә иң зур гөнаһ саналмыйдыр.

Наҗия бу турыда ишеткән иде инде. Ике авыл арасы ерак түгел, хәбәрләр йөреп тора. Мирзагалинең марҗа ияртеп кайтуына аптырады: ярар, өйләнсен дә ди, ә нигә аны монда алып кайтырга кирәк иде? Ләйлебәдәрне жәлләмәгән...

                                         ***

Киткәннәренә ун-унбиш көн булды микән, Мәскәүдән хат килеп төште. Сөенде дә, елады да Ләйлебәдәр, укыгач азрак күңеле тынычлана төште.

Укырга барырга әзерләнәләр икән. Татар мәктәбе тапмаган Мирзагали, татар теле дәресләре керә торганына биргән. Китаплар, бөтен әсбаплар, мәктәп формалары алганнар. “Метрода йөрдек, морожный ашадык, ул бозлы баллы каймак шикелле бик тәмле әйбер. Без укыйсы мәктәп ерак, метрода бик тиз барып җитәсең. Әнкәй, монда әйбәт булса да, син булмагач кыен, кайтасы килә...”

Сеңлесе язган хатны укып чыккач, Мулланур үз кулы белән өстәп куйды: “Әнкәй, безнең өчен борчылма, бөтенесе дә әйбәт булыр! Алла бирсә, җәйге каникулга кайтырбыз синең янга. Әнкәй, без сине бик яратабыз!”

“И улыкаем, минем хәлне аңлап, юатып язган, олыларча уйлый белә, бәбекәем! Май азагында укулары бетә, июнь башында кайтсалар...тугыз ай бар әле... Ходай исәнлек саулык, сабырлык бирсен!” – дип уйлады.

Сентябрьдә яңа мәктәптә, чит балалар, ят укытучылар янында укый башлагач, Мулланур белән Дамирә авылларын, мәктәпләрен, иптәшләрен, укытучыларын – барысын да сагына башладылар.

Чи татар телендә укыган балаларга рус мәктәбендә уку авыр булды. Сүзләрне дөрес әйтмәсә, классташлары шаулап көлә. Андый чакта күңелләре төшә балаларның... Теш-тырнаклары белән ябышып тырышалар, сөйләргә бирелгәннәрне ятлый-ятлый өйрәнәләр, бу кыенлыклар, күз яшьләре тиккә булмады, тырышлык нәтиҗәсендә икесе дә бар фәннәрдән дә өлгерделәр.

                                            ***

МӨХӘММӘТНУР СОЛДАТКА АЛЫНА

Армиягә караласы елны Мөхәммәтнур җәй буе урманнан утын ташыды. Атлар үз кулында, бригадир сүз әйтми.”Мин служить итеп кайтканчы җитәрлек булсын !”– дип, әнисенә өч кышлык утын әзерләде. Урман кисәргә рөхсәт турында уйласы да юк, бирмиләр. Тик егет җаен тапты: урман чистартырга рөхсәт алды. Олы бер  делянканың корыган, ауган агачларын кисеп, турап ташыды.Кайчандыр киселгән агач төпләрен кубарып, төпләп алып кайтты, ярып өеп куйды. Көзгә тикле  кышлык печән  әзерләп, печәнлекне дә тутырды  Мөхәммәтнур.  Бу нигез, ихата-кура, йорт иминлеге өчен үзен җаваплы санаган егетнең күңеле тынычланды: ул армиядән урап кайтканчы әнкәенә яшәргә була!

 Армиягә китәр вакыты җитте.

–Вакытың барда Наҗия әнкәңнең хәлләрен белеп, саубуллашып кайт. Өч ел гомер яшьләр өчен күп түгел,  олы кеше  ай эчендә дә кырыкка төрләнә. Ана кешенең фатихасын алу зыян итмәс! –диде Ләйлекәй.

Мөхәммәтнурның берничә тапкыр Наҗияләргә кереп чыкканы булды. Анда да Ләйлебәдәр җибәргән күчтәнәчне бирә дә, китү ягын карый. Вагыйз белән очрашасы килми.

 Мөхәммәтнур килеп кергәч, Наҗия каушый төште. Улының  армиягә алынасын белә иде.

 Исәнләшеп, Ләйлебәдәрнең күчтәнәчен тапшыргач:

  –Саубуллашырга килдем,–диде Мөхәммәтнур,–армиягә китәм.

 –Рәхмәт улым, исән-имин йөреп кайтырга язсын! –Хатын сандыктан ап-ак йон оекбаш алып бирде:

  –Менә улым, сиңа дип бәйләп куйган идем.

   –Рәхмәт! –Мөхәммәтнур оекбашны кая куярга белмәде, бишмәт кесәсенә тыкты, дулкынланды, елмаеп, сокланып карап  торган әнисенә ике кулын сузды:

 –Исән бул...Әнкәй... 

Мөхәммәтнурның беренче тапкыр  аңа әнкәй дип дәшүенә  Наҗия чак еламыйча түзде, улы киткәч, баскычта озатып,  күз яшләрен сөртеп теләде: ”И Илаһым, рәхмәтләреңнән ташлама улымны!”

                                     ***

Ләйлебәдәр моңа кадәр ялгызлыкның ни икәнен белмәгән икән! Гомер буе  балалары  чолганышында,  еласалар да, көлсәләр  дә, шатлыгын-кайгысын бергә кичереп, кайнап яшәделәр. Мөхәммәтнур  да киткәч, япа-ялгыз калды!  Газиз балалары өчен һәр мизгелдә яратуга, ярдәмгә әзер анага тормышның мәгънәсе бетте!!

Аптырап-йөдәп күпме чыдаган булыр иде, бер көн почта ташучы хытын килеп керде.

–Ләйлебәдәр апа,  бие!

–Хат бармени?!

–Икәү! Берсе Мәскәүдән, икенчесе Куйбышевтан!

–И җаныкаем, рәхмәт җаусын, бик ямансулап торадырыем!

Балаларының хатларыннан да кадерле нәрсә бармы соң Ләйлекәйгә! Мөхәммәтнурның армиядән беренче хаты килде! 

“Исәнме, минем өчен кадерле әнкәй! Сиңа миннән сагынычлы кайнар сәлам!

 Военкоматка  килгәч, безне  машинага төяп, Бөгелмәгә  озаттылар. Районның башка авылларыннан да  җыелганнар иде. Казанда  бер атна яткач, поезд белән Куйбышевка килдек. Хәзер  кайтасы айларны, елларны санап, очрашуны көтәсе  кала. Әнкәй! Монда, бәхеткә,  Әмирхан да,  Фаяз да  минем белән бергә туры килде. Алар белән сөйләшкәч, рәхәт булып китә.  Авылны да, сезне дә сагынабыз. Син берүк минем өчен борчылма, монда тамак тук, өс бөтен, дигәндәй. Барысы да әйбәт булыр.

Син генә бер үзең калдың, кыен булыр инде. Әнкәй! Быелга курмы җитәрлек инде. Киләсе елларда авыр булса, сыер асрап интекмә, сыерны сат. Мин кайткач юнәтербез, Алла  бирса.Үзеңнең хәлләрең ничек? Авырмыйсыңмы? Апайлар хат язалармы? Ярар, әнкәй, сау бул! Сине сагынып, улың Мөхәммәтнур.”

Дамирә белән Мулланурның, олы улы Мөхәммәтнурның

язган һәрбер сүзләреннән, һәр җөмләләреннән җылы килә, ярату, мәхәббәт нуры бөркелгән кебек тоела Ләйлебәдәргә...   

                                               * * *       

 Бер кичне  таныш булмаган яшь  кенә кызны   ияртеп, авыл  советы секретаре  Бания  килеп керде.

–Исәнме , Ләйлебәдәр апа, ни хәлләрдә ятасың ?

–Әйбәт кенә әле, үскәнем,  Аллага  шөкер! Әйдәгез, түрдән узыгыз. Мактап йөрисез икән, менә чәем кайнап чыкты, чәй эчәрбез, чишенегез!

Чәйләр эчеп торыйк микән соң? Әле  эштән кайтышлый гына кергән идем.

Эчмәйләр димени!Эпекәйдән олы булырга  ярамай!Ходайга шөкер, ашарга – эчәргә бар бит хәзер!

Ләйлебәдәр челтерәтеп  чәшкеләр тезде, чәй әзерләде

Бик ямансу түгелме? Мөхәммәтнурдан хат киләме? Ниләр яза соң ?

-Исән – сау , Аллага шөкер!Хатлары килеп тора.

 Бу нинди чибәр кыз була соң әле ? Кунак кызың мени?

- Ләйлебәдәр апа, Зифа  безнең авылга сатучы булып килде . Фатирга  кертмәссеңме икән дип килдек.Өең иркен ,  үзеңә иптәш тә булыр.

 - Апаем Зифа , кайсы авылдан соң син ?

 -Ташлыярдан.

Ата – анаң бармы?

Әнкәй бар, әткәй сугышта үлде.

Матур , җыйнак кыз бер күрүдә Ләйлекәйгә ошады.

- Ярый, кил, бергә - бергә күңеллерәк булыр.

                                   * **

Җәйге каникулда балалар кайтмадылар, чөнки Мулланур җиденче классны тәмамлап, техникумга керергә әзерләнде.

“...Әнкәй, киләсе җәйгә синең янга кунакка кайтабыз ди әткәй.Быел мин пионер лагерында ял иттем . Бик рәхәт ,күңелле булды. Только мондагы урман безнеке төсле түгел. Монда җиләк тә, бездәге кебек чәчәкләр дә юк.Тетя Тоня чирли.Аягы авырта.Йөри алмый.”

                                        * * *

 Балалар Акхуҗага  ике ел үткәч кенә кайтып төштеләр.Бу ике елның нинди озын гомер икәнен очрашкач кына төшенделәр: Мулланур  озын буйлы  чибәр  егеткә әйләнгән,  Дамирә  дә ,тазарып,  сокландыргыч кыз  булып җитешкән.

    Яшьләрдәге үзгәреш  янында Антонинаның  тагын да юаная төшеп, таякка таянуы, картаюы кызганыч күренеш  булды. Мирзагалидә  генә әлләни үзгәреш сизелмәде..

  Ләйлебәдәр бу  юлы артык бетеренмәде, кайгырмады,  ирен” кискән телем” итеп кабул иткән иде инде.

Өзелеп сагынган балаларын  кочаклап  сөйде, матур булып үсүләренә куанды.Аулаграк вакыт туры китереп,  сораштырды : ничек анда, марҗа какмыймы, аталары ничек?

    Аларга  зарланырлык сәбәп  юк иде, шуны тоеп, күңеле тынычланды.

   Тагын шул җиләкле июль ае иде. Печән дә чаптылар, бәрәңге дә өйделәр, тик бу юлы Мөхәммәтнур гына булмады, әле солдаттан кайтырына тагын бер ел калган иде...

    Ләйлебәдәргә көндәше  кызганыч тоелды. Аяклары шеш,  таяк белән дә көчкә   аксап йөри.Ләйлекәй  аны мунчага алып барып үзе юындыра, үзе киендерә.

   Мирзагали пошаманда.Ир – атка авыру хатын карау җайлы  түгелдер, күрәсең.Тик бу турыда ул ләм – мим .

    Антонина гына Ләйлекәйгә балаларының ярдәм итүләре турында мактап  сөйләде.Мәскәү хатынының аның балаларыннан  игелек күреп ятуына  Ләйлекәйнең эче пошмады, аларның шулай  эшкә өйрәнүләренә, кешелеклегенә сөенде генә.”Эшләүләре кеше өчен булса, өйрәнүләре үзләре өчен булыр,-“ дип уйлады.

 Ләйлекәй шуны тели.Әнә,Зифа да шундый бала! Әйткәнне, кушканны көтеп тормый, үзе белеп бөтен эшне эшли! Ләйлебәдәр эштән кайтуга  идәне юылган, өлгерсә - ашарларына да пешкән була.Булса булыр икән акыллы бала!Хәзер алар - әни белән кыз кебек.Зифасыз тора да алмас шикелле !

      Зифа фатирга кергәннән бирле  Мөхәммәтнурга хатны 

   ул яза.Хәзер хатлар еш языла, Куйбышев белән Акхуҗа  арасында тиз йөри башлады.

          Мирзагали дә Зифаны  мактап телгә алды:”Чын татар кызы: инсафлы, эшчән,  шуның  өстенә  үзе искиткеч  матур!”

    Ләйлебәдәр  эченнән генә уйлап куйды:”Татар кызларының кадерен кайчан белә башладың? Марҗа белән торганнан соңмы?”

    Бу юлы  да балалар Көнкүрмешкә бардылар, әбиләре белән бабалары, Маһинур апалары янында кунак булдылар.Маһинур апаларының дүрт яшьлек  улы Ирек  Дамирәдән калмый йөрде, аны аерып яратты.

           Кайчандыр, кечкенә сеңлеләре  Гөлгенә үлгәннән соң, кайгыдан, ачлыктан  интеккән  чакларында  монда  ышык табып, тамак туйдырып, Маһинур апалары канаты астында җаннарын җылытып яшәгән көннәре исләренә  төште...

      Шулай..Ярдәмгә мохтаҗ вакытта  рәхимле кулыңны сузу – олы савап. Менә хәзер аларның тормышы көйләнде, мохтаҗ да түгелләр.

                                             * * *

    Августның бишесендә Мәскәү кунакларын озаттылар.Китәр алдыннан  Антонина Ләйлебәдәр белән аерым гына сөйләште.

       -Лейла !Я тебе  очень благодарна за все.Ты замечательная  женщина.У тебя и дети хорошие.У меня к тебе просьба : мне , наверное, жить остается немного, ты прости  Мирзагалия  и, когда меня не станет,  переезжай  жить в Москву .

   Ләйлебәдәр аптырап калды.

        - Шту  ты,   шту ты, живи сам!  Бух памужет. Минә эздись  хорошо!- диде.

    Бу сөйләшүдән соң Антонинаны  кызганды.Ләйлебәдәрнең күңелендә  бернинди дә рәнҗеш калмады. Мәскәү турында уй башына да  килми аның!..Мирзагали аңа инде ир түгел.Балаларын укытып кеше итсә, шул бик җиткән. Үтте шул инде аның ир кочагында иркәләнеп яшәр дәртле чаклары...Заяга узды... Хәзер  оялмыйча икенче кабат үзенең иренә кияүгә чыксынмени?! Булмаганны!Кеше көлдерергә! Әле кем белә, Антонинаның хәле ул кадәр үк начар  да  түгел, Ходай  биргән гомерен яшәр.

     Балалар белән шау- гөр килеп,зур гаилә булып яшәгән җиләкле җәй үтеп китте.

Ләйлебәдәр  балалары турында уйлый, сагыну, борчылу газаплары  аша үтеп, инде алда якты көннәр килүенә өметләнә.Балалары аякка басып , үз тормышларын корырга насыйп булсын, Раббым! Шул көннәрне Ләйлебәдәргә күрергә язсын!

                    * * *.

    Мөхәммәтнур кайтасы  елларын санап, ямансулап йөргәндә, әнисеннән чит кеше кулы белән язылган  хатлар килә башлады.Тигез, йомры хәрефләр белән язылган  сәлам хатларын ниндидер Зифа җибәрә.Әнисенекеннән үзгә буларак, бу кыз авыл хәлләрен дә киңрәк итеп яза, укуы күңелле!Тора бара, хатларын укыган саен,   Мөхәммәтнурның  бу кызны күрәсе килә башлады. Үзенең фотосын  җибәрде дә, шул ук хатта кыздан карточкасын сорады.                                                                    

                                * * *

   -   Бәдәр апа, сиңа Куйбышевтан акча килгән!- дип һушын алды почта ташучы.

  -Куйбышевтан ? Китчәли ?! Кемнән ?

   -Бәй, кемең  бар соң Куйбышевта ? Мөхәммәтнурдан !

   -Чынлап сөйләйсеңме ?!     

           -Чынлап булмай ! Кил , кул куеп ал !

            Ләйлебәдәр кәгазьгә карап :

И  улыкаем, җүләркәем, үзенә тигән тиеннәрне җыеп салган инде бу!Булса да булыр икән!- диде дә  борынын мышкылдатып сөртеп алды – аның яшерен  яшьләре  ага иде...

    Сөенечтән  көлчә пешереп, Ләйлебәдәр күрше –күлән карчыкларын чәйгә чакырды.Улы салган акчаның беркадәренә Зифадан конфет кайтартты,  карчыкларга  сәдака бирде.

Әнисенә  салган акча  Мөхәммәтнурга көтелмәгән җирдән килеп керде :ял көне бер иптәше белән  командирлары  фатирына   барып, хуҗалыкта   булыштылар.Командирның хатыны  юмарт кеше булып чыкты: туйганчы  тәмле ризыклар ашатты, акча да бирде. Хәтсез генә акча кулына кергәч, нәрсәгә тотыйм микән дип уйлады да, әнисенә салырга булды.  Бу уйдан күңеле күтәрелеп, сөенә-сөенә почтага  чапты!.Әнисенең шатлыктан елмайган йөзен күз алдына китерде! Эх, әнкәе белән апайларына  бүләк алырга  хыялланып  йөргәне  булган  иде  бит аның ! Туры килмәде инде ул чакларда...

                               * * *