Мәдәни мирасыбыз сакланамы?

Бөтендөнья мәдәни мира­сын саклау мәсьәләләренә киң җәмәгатьчелек игътибарын җәлеп итү максатыннан 18 апрельдә Ха­лыкара һәйкәлләр һәм тарихи урыннар көне, башкача әйткәндә, Бөтендөнья мирас көне билгеләп үтелә.

Ул 1984 елдан бирле “Тарихи ва­таныбызны саклыйк!” шигаре астын­да үткәрелә. Бу көнне кайбер музей­лар халыкка бушлай хезмәт күрсәтә, архитектура комплекслары һәм та­рихи биналарны карау мөмкинлеге тудырыла, төрле дәрәҗәдәге конференцияләр, очрашулар оеш­тырыла.

2021 елда Татарстан Республи­касы мәдәни мирас объектларының яңартылган иллюстрацияле катало­гы дөнья күрде. Анда районыбызның төбәк (регион) дәрәҗәсендәге – бер, җирлек дәрәҗәсендәге – ике, яңадан ачыкланган биш объекты кергән. Тарихи-мәдәни мирасыбыз ни дәрәҗәдә сакланган соң?

Төбәк дәрәҗәсендәге архитек­тура һәйкәле булган Тойгелде авы­лы мәчете XIX йөз ахыры-XX йөз ба­шында нарат бүрәнәләрдән салын­ган. Халык телендә “Яшел мәчет”дип йөртелүче бу тарихи-мәдәни ми­рас объекты ТР Министрлар кабинетының 1991нче елның 28 гыйнварында чыккан 39нчы карары нигезендә саклана. 1937 елда аның манарасы киселгән. 1988 елда бинасы һәм манарасы реконструкцияләнгән. 1997 елдан даими эшли.

Мөслимдәге Бакча урамында ур­нашкан сәүдәгәр Хәсәнша Фәизов йорты да XIX гасыр азагында төзелгән булган.

– Хәсәнша карт биләмәсе бик биек таш койма белән әйләндерелгән иде. 1980 елга кадәр әлеге йорт милиция идарәсе булып хезмәт итте. Соңыннан ул тулай торак ролен үти башлады, – дип искә ала мөслимлеләр. Беренче каты – таштан, икенчесе кирпечтән эшләнгән эклектика чоры бинасы 2015 елда сүтелеп, хәзер бу урын рай­он эчке эшләр бүлегенең машина кую урыны булып хезмәт итә. Хәсәнша Фәизов йорты янәшәсендә генә аның энесе салган йорт югалган мәдәни мирас объекты турында күзаллау бул­дырырга бераз ярдәм итә.

Рус Шуган авылындагы зем­ство мәктәбе 1912 елда төзелгән. Җирлектән алынган ташлардан ба­рокко, классицизм һәм модернның стильләшкән элементлары белән эклектика стилендә эшләнгән дүртьеллык мәктәп буларак хезмәт иткән бина бүгенге көнгә кадәр са­кланган.

Мөслимдәге мәдрәсә бинасы ки­тапка ачыкланган мәдәни мирас объ­екты буларак кертелгән. Таш бина 1901 елның көзенә төзелеп беткән. 18 тәрәзәле, кызыл калай түбәле, стена- түшәмнәре акшарланган, бүлмә саен икешәр лампа эленгән бу мәһабәт корылма авыл крестьяннарын гына түгел, байларның да игътибарын җәлеп иткән. Ул Мөслим авылын­да беренче калай түбәле таш бина була. Аның үрнәгендә Хәсәнша бай­лар да өй түбәләрен калай белән яп­тырган. Мәдрәсә ике башындагы ике зур бүлмәдән һәм уртада “ачыклык” дип йөртелгән ике өлештән тора. Мәдрәсә бинасы милли мәгарифкә бары тик 25 ел гына: башта – мәдрәсә, аннары совет мәктәбе буларак хезмәт итеп кала. 1926 елда, Мөслимдә яңа мәктәп салынганнан соң, бу таш би­нада төрле совет оешмалары эшли. Соңрак ул бөтенләй бушап кала. Ку­анычка, мәдрәсә бинасы бүгенге көндә дә халыкка хезмәт итә. 2015 елда аңа төзәтү-реставрация эшләре үткәрелде.

Кашшаф (Кашап) Фәйзуллин акча­сына 1894 елда (кайбер чыганаклар­да – 1906 елда) известь блокларын­нан төзелгән Олы Чакмак мәдрәсәсе бинасы, кызганычка каршы, бүгенге көндә яраксыз хәлгә килгән. Уфа өязенең данлыклы мәдрәсәсе булган ул. ХХ йөз башында анда ике йөзләп шәкерт белем алган. Дин белемнәрен – Кашшаф Фәйзуллин, ә математика, география, табигать фәннәрен берту­ган энесе Шакир Фәйзуллин укыткан. Совет чорында да бу бина башлангыч, җидееллык, соңыннан сигезьеллык мәктәп буларак хезмәт иткән.

Дан орденының тулы кавалеры Бадыйк Салиховның Дусай авылын­дагы кабере, Советлар Союзы Ге­рое Гыймазетдин Вәҗетдиновның Исәнсеф авылындагы бронза бюсты, Мөслимнең Октябрь урамына урнаш­кан мәчет бинасы шулай ук мәдәни мирас объектларының яңартылган каталогына кертелгән.

Күргәнебезчә, тарихи-мәдәни мирасыбыз бүгенге җитеш тормы­шыбызда бездән аеруча зур игъти­бар, сак караш, матди чыгымнар со­рый. Юкка чыкканнары да, югалыр­га торганнары да бар. Күбесе яшәү гаме белән янган авылдашларыбыз тарафыннан озак елларга – безнең көннәргә җитәрлек итеп эшләнгән. Үзләреннән соң якты эз калдыр­ганнар алар. Безнең балаларыбыз, оныкларыбыз да халык гаме белән яшәүче чын ватанпәрвәрләр бу­лып үссен! Үзебез дә бу эштә үрнәк күрсәтсәк иде!

Гөлназ Җәлилова.

Фото – М.Әхмәтҗанов сайтыннан.