Очланмый калган кибәннәр... (бишенче бүлек)

Ә ул салымнарның ниндие генә юк! Сугыш башланган елны баласызлар салымы уйлап чыгардылар өстәге мыеклы абзыйлар. Адәм көлкесе, әйтергә дә оят, халык аны үзенчә "к... налогы" дип атады. Анысын ялгызаклар, баласызлар, әгәр унсигез яше тулганда баласы булмаса, кызлар да түләде. Ул мескен унҗиде яшендә кияүгә чыгарга (сугыш чорында ул кемгә чыксын? Егетләрнең барысы да фронтта, ләбаса!), йә уйнаштан бала табарга тиеш иде микәнни соң? Кияүгә чыгарга егете табылса да әле.

Закон нигезендә унсигез яшь тулгач кына ЗАГСта теркәлү каралган. Сәернең дә сәере инде уйласаң. Мондый хәлләр ахмаклар илендә генә була торгандыр... Ул салым сиксәненче-туксанынчы елларга кадәр дәвам итте бугай әле.

Шулай булса да, халык түзде, киләчәккә, яхшы тормышка өметләнеп яшәде. Киләчәктә, чыннан да, шулай буласын районнан килгән лекторлар да даими рәвештә туглап торды.

Тирә-яктагы урыс авыллары бер-бер артлы таралып-таркалып барганда да Салих авылы бөтенлеген саклап калды. Алар "җир сөрергә тракторлар юк", "сабаннар җитешми", дип тормадылар, адәм әйтеп, адәм ышанмас, яше-карты тезелешеп басуда көрәк белән җир казыды.

Хәйдәр белән Фатыйма да, ниһаять, сөеп-сөелеп, матур гына яши башладылар. Алмаз быел укырга керде. Көн саен букчасын җилкәсенә асып, мәктәпкә йөри. Сәмигулла абзый белән Саҗидә түти дә булганына шөкерана кылып яши башлаганнар иде инде. Тик... явызлык, хөсетлек төрле кыяфәткә кереп, өскә калкып чыга да, үзенең мәкерле эшләрен башлап җибәрә. Кем белә, бәлки ул гомер гомергә шулай булгандыр. Адәм балаларын сынар өчен җибәрелгән бер афәттер.

Көзге кырпак төшкән көннәрнең берсендә ирләр кибет янында үзара сөйләшеп торалар иде. Алар янына яңа бүрек кигән Хәйдәр килеп басты. Ирләр (бигрәк тә "наркомский сто грамм"га ияләшкәнннәре) "әйдә юабыз, әйдә юабыз!" дип бәйләнгәннәр иде дә, Хәйдәр бирешмәгәч:

- Кайчан алдың? Каян алдың? - дип аптырата башладылар. әйтерсең, ул гомер буе солдат бүрегеннән йөрергә тиеш.

- Сез бик кызык икән, егетләр, ә! Теге, бай кеше алса, "котлы булсын!", ярлы кеше тиенсә "каян алдың?" дигән шикелле кыланасыз. Хатын районнан алып кайтты, - диде Хәйдәр, тапкансыз шаккатырлык нәрсә дигәндәй, исе китмәгән кеше кыяфәтендә.

Безнең татарда шулай бит инде ул. Әгәр авылда бер төрле исем йөрткән ике кеше булса, һич югы аның берсенә нинди дә булса кушамат тагалар. Салих авылының жор телле халкы Кавиларның икесенә дә кушамат таккан. Озын буйлысын Колга Кави, ә кыскасын Бүкән Кави дип йөртәләр. Менә шул Колга Кави Хәйдәр яңа бүреген юмаганга ачуы килепме, шаяртмакчы булыпмы:

- Синең хатын район юлын таптарга ярата инде. Сугыш вакытында да Галиев абый белән парлашып тарантаска утырып китәләрие, - дип куйды. Аның шаяртуын яннап җибәрмәкче булды ахры, "Җәймә авыз" кушаматлы ир:

- Әйе, барганда урман аша чыгасы. Анда туктап "җиләк ашап" китми булмый инде, - дигән булды, иптәшләренә күз кысып.

Аларның сүзе Хәйдәрнең йөрәген чеметеп алды алуын, шулай да сер бирәсе килмәде. Тик, тартай теленнән табар дигәндәй, Колга Кави чама дигәнне, уйнап сөйләшсәң дә, уйлап сөйләш дигәнне онытып җибәрде.

- Ә нигә?.. Җиләк вакыты бер генә диләр ич. Үзе яшь, үзе чибәр. Әрәм булып йөрсенмени? - дип көлгән булды.

Яшьтән үк зимагурлыкта йөргән, сугышта утлар-сулар кичкән Хәйдәр бу кадәресенә түзеп тора алмады.

- Ә син нәрсә, карап тордыңмы әллә? Ну-ка, әйт әле! - диде ул үзе дә сизмәстән тәвәккәл адымнар белән аңа таба атлый-атлый.

Ярый әле Сафа арага керде дә, тегесе вакытында телен тешләп өлгерде. Юкса...

Җәймә авызга да әйтсә әйтерлеге бар иде, югыйсә. Ул сугышта йөргәндә колхозга килгән уполномоченныйлар гел аның хатыны тирәсендә чуалды. Моны бөтен авыл белә. Аның үзенә генә әйтмиләр иде. Хәер, без капчыкта ятмый диләр. Әйтми булмас. Кешеләрнең берсе әйтмәсә, барыбер, берсе әйткәндер. Үзе генә башын диванага салып йөридер. Яисә балаларын ятим итәсе килмәгәндер.

Күпмедер вакыттан соң Хәйдәр белән Фатыйма тагын бер "сөрлегеп" алдылар.

Яңа ел алдыннан авыл үзешчәннәре Мирхәйдәр Фәйзинең "Галиябану" спектаклен куйдылар. Хәлил ролендә биология укытучысы Сәлахетдин, Галиябануны Фатыйма уйнады.

Авыл кешесе шулай бит инде - ахырын көтеп тормый, сәхнәдә барган вакыйгаларга спектакль барышында ук үзенең бәясен биреп бара. Уйнаучылар турында да аның үз фикере. Хәйдәрнең артында гына утырган Шәех абзый күршесенә:

- Карале, Кәрәметдин, бу Фатыйманы әйтәм, элек тә шушы Сәлахетдин белән гыйшык-мыйшык уйнаганнар иде. Әле дә шуны куалар икән, тагын сәхнәгә чыкканнар, - дип пышылдады. Хәйдәрнең колагына чүбек тыкмаган - барын да ишетеп торды. Юкса, Шәех абзыйның "үткән елда да Хәлил белән Галиябануны алар уйнаганнар иде, быел да алар уйныйлар икән", дип кенә әйтәсе килгән иде. Шушы дөрес әйтелмәгән сүз Хәйдәр белән Фатыймага әйткәләшергә сәбәп булды.

Фатыйма укытучы кеше районга бармый тормый. Өстәвенә, агитатор да булгач, чакырып кына торалар. Кайсыдыр бер ахмагы:

- Фатыйманың районда егете бар икән, - дип чыгарган.

Икенчесе шуны тагын да күпертеп:

- Сугыш вакытыннан бирле йөриләр икән инде, алар, малакаем, - дип, чишмә суына барган хатыннарга сөйләгән.

Өченчесе:

- Әйтәм җирле, көн туды исә районга чапты. Тикмәгә генә йөрмәгән икән, - дип тә өстәгән.

Шул сүз, җепшек кар йомгагы тәгәрәгән саен зурая барган кебек, нахак сүзләр дә өстәлә-өстәлә, Хәйдәргә килеп иреште. Шуны ишеткәч ул:

- Әйт, кем ул? Бүген үк барып бәреп үтерәм! - дип тузынды. Бер кызып киткәч, колхоз рәисенә утырып районга барулар да калкып чыкты.

Нахак сүзләр Фатыйманың йөрәген парә-парә китерде. Энә очы кадәр дә гаебең булмаган килеш яла сүзләр ишетү аның бәгырен телгәләде. Анда бит бер Фатыйманы гына түгел, барлык укытучыларны да чакырталар иде, югыйсә.

- Мәгариф бүлегеннән чакыргач, бармый булмый бит инде, Хәйдәр. Менә син үзең уйлап кара: унсигез чакрым җирне көнен урап кайтырга кирәк. Нишлисең, Галиев абыйга да утырып бардым инде. Туры килгәндә МТСтан ягулык ташучы Локман бабайның арбасына да утырып барган чаклар булды.

Сораштыра торгач, бу гайбәтне Хөррият Сәхилә чыгаруы беленде. Фатыйма сәбәбен генә аңлый алмады. Аның бу карчык белән гомердә бер мәртәбә дә сүзгә килгәне юк, ләбаса!

Гайбәт ир-ат арасында да таралган икән. Ишетмәгәннәр ишетсен дигәндәй, каравыл өе янына җыелган ир-атны Җәймә авыз үзенә караткан. Аның сүзләренә Гуй Гиздел килеп кушылды:

- Нигә аңа исегез китте? Үпкән-кочкан, җилгә очкан, булган беткән инде. Ничу аны сөйләп йөрергә.

Арадан бер муты, бик зур сер сөйләгәндәй, хәйләкәр генә күз кысып, Гуй Гизделгә таба авышты:

- Һе, син үзең дә бер заман Фатыйма артыннан йөрдең түгелме соң әле?

Гизделнең аңа да җавабы әзер булып чыкты.

- Йөрсә ни. Укасы коелмады бит әле, Хәйдәргә дә калды.

Үзе, авызын күтәреп, шаркылдап көлеп куйды. Аның сирәк тешләре арасыннан төкерекләре чәчрәде. Гиздел кул аркасы белән авызын сөртеп алды. Аннары, минем бүтән сөйләр сүзем бетте дигәндәй, бер кырыйда керт-керт печән чемченгән атына таба атлады. Атын авызлыклап, курмы ашаганда төшергән аркалыгын күтәреп бәйләргә кереште.

Кемдер, үзалдына сөйләнгәндәй, әкрен генә әйтеп куйды:

- Аның бу сүзләрен Хәйдәр ишетсә, икенче аягын сугып сындыра инде.

Гиздел ишетеп калган икән.

- Ничава падубны! Ул гына түгел, без дә монда тыл фронтында эшләгән кешеләр. - һәм ул атына утырып, болай да юыртып барган мәхлүкка чыбыркысы белән селтәнә-селтәнә китеп барды.

***

Фатыйма мәктәптән кайтып чәй эчәргә генә утырган иде, "кибеткә керосин кайткан" дигән хәбәрне ишетүгә, чирекле шешә күтәреп, шунда йөгерде. Ул барганда инде хәйран гына халык җыелган, чираты да дилбегә буе сузылган иде. хатын-кыз җыелса, тел тешләп тора аламы? Ике хатын очрашса - базар, өч хатын сөйләшсә - ярминкә дип юкка гына әйтмәгәннәр инде. Монда хәл-әхвәл сорашу, авылдагы яңалыклар... - берсе дә калмый.

Фатыйма килгәндә кызыл яулыгын чөеп бәйләгән Сәхилә карчык хатын-кызларга нидер сөйләп маташа иде. аны күрүгә шып туктады. Фатыйма кешеләр белән исәнләште дә, чиратка барып басты. Ул күңеле белән карчыкның үзе турында тагын ниндидер гайбәт таратканын сизенде.

Сәхилә карчык, активист-коммунист, сорау алгандай, төпченергә тотынды:

- Мәктәптә хәлләр ничек анда? Отличниклар саны арттымы?

Фатыйма ни дип җавап бирергә соң инде бу карчыкка дип торган арада, ул кабат телгә килде:

- Тиздән ураза җитә. Атеистик пропаганданы көчәйтергә кирәк.

- Шөкер, мәктәптә эшләр әйбәт бара. Зарланырлык түгел. Тик менә соңгы вакытта елга суы, нишләптер, гел безнең тирәдә болганып ага. Ә мин, "бу нишләп болай икән?" дип баш ватам. Сәхилә түти сезнең өегез бит югары очта! Ык суын шул син болгатып җибәрәсең, ахры, - диде, Фатыйма аңа каршы.

Керосинга чират торучы хатыннар, Фатыймага теләктәшлек белдереп, елмаештылар. Кайберләре "шәп әйттең!" дигән шикелле, аңа күз кысып та куйдылар әле.

Сәхилә карчык кызарынды, бүртенде, шулай да дәшмәде. "Чират бозмагыз анда!" дигән булып, кибет эченә кереп югалды.

- Ул бит ярдәмчесе генә. Аны бит дөмбер күтәреп йөрүчесе болгата.

Арадан берсе хәтта кулын селкеп куйды.

- Һәй, ике чабата, бер кием инде.

Исемнәрен әйтмәсәләр дә, кемнәр турында сүз барганын хатын-кызлар болай да бик яхшы аңладылар.

Фатыйма соңыннан гына, чират торганда кайсыдыр борчылып:

- Кара инде бу Хәйдәрне, гайбәткә ышанып, хатынын рәнҗетә икән. Кичә кич тагын телгә килгәннәр, - дип әйткәнен. Аңа каршы хөррият Сәхиләнең:

- Нинди гайбәт булсын, сугыш вакытында ул Гиздел белән дә йөрде инде. Чишмә буенда аларның чыты-чыты үбешкәннәрен мин үз күзләрем белән күрдем, - дип сөйләп торганын белде. Менә, карчык кеше диген син моны, ә! Карчыгын карчык, ләкин мәкерле, явыз карчык! Чишмә буенда Гизделнең аңа бәйләнгәнен ничек әйләндереп сөйләгән, ә?!

Фатыйма Гизделне шул чагында судка бирмәгәненә үкенеп куйды. Хөкем итсеннәр, җәза бирсеннәр иде. Аның оятсызлыгы болай да чиктән ашып ташкан иде. Биатасы белән бианасының сүзен тыңлады шул. Милициягә гариза язып бирмәде.