Төбәк тарихына өстәмәләр

Бу җәһәттән ут күршеләребез башкорт­лар аеруча тырышып эшлиләр. “Исто­рия башкирских родов” дигән, һәрберсе 800-900 биттән торган 24 томлык фәнни хезмәт нәшер иткәннәр. Кызганычка кар­шы, китап авторлары, бу үтә дә җитди ака­демик басмада кайбер мәсьәләләрдә бер якка авышып, “салулап” та киткәннәр (мин үзем танышкан 22нче томы турында әйтәм). Казан татарларын башта болгар­лар дип түгел, чувашлар дип йөрткәннәр икән. (Ибн-Фадлан язмаларында Болгар дәүләтендә болгар, эсегел, баранҗәр, су­вар (суас) кабиләләре яшәве, ислам динен кабул итмәгән суас (чуаш) кабиләсенең Иделнең уң ягына чыгып китүләре ту­рында әйтелгән).

Җирле булу өчен генә башкорт кат­ламына (сословиесенә) язылган татар­лар да башкорт. Ә аларның теле башкорт теленең көнбатыш диалекты гына икән! (Күренекле башкорт галиме Җәлил Ки­екбаев: “Башкорт теленең көнбатыш ди­алекты дигәнебез ул – татар теле” дип яза). Китап авторлары ул төбәктә яшәүче халыкларның этнографик һәм антропо­логик үзенчәлекләрен исәпкә алмый­ча гына башкортка әйләндергәннәр бу­лып чыга. Татарның күп кенә атаклы шәхесләре, шул исәптән татар морзала­ры нәселеннән чыккан, тумышы белән Әмәкәй янындагы Мәчти авылыннан чык­кан мөфти Мөхәммәдъяр Солтанов, галим Ризаэтдин Фәхретдин, Татарстанның ха­лык язучы Аяз ага Гыйләҗев һәм тагын бик күпләр башкорт кавеменнән икән бит (үзләре исән булса, ни әйтерләр иде икән)!

Бу фәнни хезмәттә татар теле турын­да да әйтелгән сүзләр бар. Мин алар­ны тәрҗемәсез генә (татарга тылмач кирәкми!) китерәм. “Татарский язык про­исходит из языка древних языков джага­тай (чыгатай) и истяк (башкир)…” диелгән. Ул гына да түгел, китап авторлары урта гасырларда ук инде ислам дөньясында киң таралган “Кыйссаи Рабгузи”, “Бабур- намә”, “Әбел-Гази”, китапларының да “тач башкортча” икәнен “ачыклаганнар”. Бу мәсьәләдә ачыклык кертү өчен берничә җөмлә өстәргә кирәк. Рабгузи (Насрет­дин Борһанетдин улы Рабгузи) XIV гасыр­да Хорезмда яшәгән. Казый һәм шагыйрь. Әсәрләрен Хорезм төркиләре (үзбәк яисә каракалпак) телендә язган. “Кыйссаи-Раб­гузи” китабы – пәйгамбәрләр турында кыйссалар.

Бабур (Заһир Әбетдин Мөхәммәт Ба­бур) 1480-1530 елларда яшәгән. Ул – Аксак Тимер токымыннан, Магуллар империясенә нигез салучы. Кансыз пол­ководец. Әсәрләрен чыгатай һәм фарсы телләрендә язган.

Әбел-Гази (Әбел-Гази Баһадур Хан) 1603-1664 елларда яшәгән. Кодрәтле Шейбанилар династиясеннән Хива ханы. Табиб һәм тарихчы. Урта Азия халыкларының тарихына һәм медици­нага кагылышлы “Төркиләр тарихы”, “Төркмәннәр шәҗәрәсе”, “Мәнәфигул ин­сан” (Кешеләргә файдалы киңәшләр) ке­бек әсәрләр иҗат иткән.

Күргәнебезчә, бу бөек шәхесләр әсәрләрен “тач башкортча” язу өчен баш­корт даласына килеп, башкорт телен өйрәнеп йөрмәгәннәр. Башкорт кита­пларын укып өйрәнгәннәрдер дип тә фа­разлап булмый. Мәгълүм ки, китап язар өчен алфавит кирәк. Ә башкорт алфави­тын төзү XX гасыр башында гына башлана. Рус галиме А. Бессонов бастырып чыгар­ган әлифбада 41 хәреф булса, В. Катарин­ский 1908 елда башкортлар өчен төзегән әлифбада 39 хәреф була. Ә гарәп графи­касы нигезендә төзелгән башкорт әдәби теленең беренче әлифбасын 1914-1926 елларда Уфада яшәгән татар шагыйрье Сәгыйть Рәмиев төзи.

Билгеле булганча, октябрь аенда илдә җанисәп уздырыла. Бу җәһәттән дә баш­кортлар бик актив эшлиләр. Чиләбе, Пермь, Курган якларын айкап йөриләр. Себер татарларына кадәр барып җитәләр. Хәтта Төмән-Тубыллардагы себер татар­лары арасында башкорт оешмалары бар­лыкка килгән (“Мәдәни җомга” газета­сы. 2020 ел, 13 март. “Татарларга Библия өләшәләр” мәкаләсе).

Менә шуларны укыгач, минем сабыр савытым тулып ташты, күптән әйтергә кыҗрап йөргән фикерләремне, теләк- тәкъдимнәремне кичекмәстән якташ­ларым колагына җиткерү теләге туды. Ә нигә? Без – итагатьле, тыйнак, әмма ме­скен түгел! Безнең төбәктә дә төшеп кал­ган кешеләр яшәмәгән! Безнең төбәктә дә исемнәре тарих битләрендә урын алган хөрмәтле шәхесләр, күкрәк кагып горур­ланырлык каһарманнар яшәгән! Аларны онытырга безнең хакыбыз юк!

Теләкәй-Сәит бунты

1681-1684 елларда Ык буенда купкан восстаниене суфилар шәехе Сәит Җәгъфәр белән Тамьян старшинасы Теләкәй ба­тыр башлап җибәрә. Сәбәбе – диндар патша Алексей Михайловичның (куша­маты “Тишайший”) дәвамчасы Федор Алексеевичның 1681нче елның 16 маен­да чыккан указында үз ихтыяры белән чукынганнарга алты ел “өлгетә” (льгота) бирергә, ә чукынмаганнарның булган бар мөлкәтен тартып алырга диелә.

Моңа кадәр дә татарларга, башкорт­ларга карата кыерсытулар хәттин аш­кан була. Алардан тартып алынган уңдырышлы җирләргә бояр крестьянна­ры күчеп утыра, чиркәүләр, монастырь­лар төзелә. Авыл исемнәре переписьтә күрсәтелгәнчә калган булса кирәк. Бүгенге көндә дә Татар Чаллысы (Менделеевск районында), Казиле (Алабуга районын­да), Казлы куак (Минзәлә районында) ке­бек рус авыллары бар.

В о с с т а н и е җ и т ә к ч е л ә р е өммәттәшләрен указга буйсынмаска, шәригать кушканча яшәргә өнди. Алар, фикердәшләрен туплап, татар-баш­корт җирендә төзелгән байтак кына мо­настырьларны җимерә, рус авылла­рына һөҗүм итә. Сәит Җәгъфәр Уфа­дан килгән воевода Коркодинов отряды белән бәрелештә яралана, әмма исән кала (История башкирских родов. 22 том. Баш күтәрүчеләр бигрәк тә 1682 елда уңышлы хәрәкәт итә: Минзәләне чолгап ала. Чал­лыны, Биләрне кулга төшерә. Көнбатышта – Самарага, Уралда Көнгер, Исетка (хәзер Чиләбе) кадәр барып җитә. Тубылдан җибәрелгән регуляр армиянең ике меңлек гаскәре дә восстание ялкынын сүндерә алмый.

Баласыз Федор Алексеевичның вафа­тыннан соң, ике тәхеттә утырган (рус та­рихында берара шундый әкәмәт тә булып ала) ике балигъ булмаган Иван һәм Петр исеменнән ил белән идарә иткән Софья аптырагач, “Көчләп чукындыру турын­да указ чыкмады. Татарлар белән мари­лар тараткан ялган сүз генә ул...” дигән хәбәр тараттыра. Әмма аңа карап кына көрәш тукталмый. Баш күтәрүчеләр әле 1684 елда да Уфаны алырга омтылып ка­рый. Тик В. И. Лопатин кул астындагы дво­ряннар отряды аларның юлын кисә. Соңга таба башкортларның руслар ягына авы­шуы да тискәре йогынты ясый. Нәтиҗәдә восстание бастырыла. Җитәкчеләрен дар­га асалар.

(Дәвамы бар).

Фәтхулла Абдуллин, язучы.

Түбән Кама.