Мөслим-информ

Муслюмовский район

18+
2024 - Гаилә елы
Яңалыклар

Төбәк тарихына өстәмәләр

Безнең халыкта элек-электән һәркем үзенең җиде буын бабасын белергә тиеш дигәннәр. Шөкер, мәкальгә тартым бу гыйбәрә бүгенге көндә дә яши. Бигрәк тә соңгы вакытта моңа игътибар бирелә. Күп кешеләр үзләренең шәҗәрәсен барларга, нәсел агачларын булдырырга тырыша. Кайбер төбәкләрдә хәтта район энциклопедиясен булдыру өчен эш башлаганнар. Моны хупларга гына кирәк. Рус туганнарыбыз да үзенең нәсел-нәсәбен белмәгән кешедән: “Иван, не помнящий своего родства” дип көлгәннәр.

Бу җәһәттән ут күршеләребез башкорт­лар аеруча тырышып эшлиләр. “Исто­рия башкирских родов” дигән, һәрберсе 800-900 биттән торган 24 томлык фәнни хезмәт нәшер иткәннәр. Кызганычка кар­шы, китап авторлары, бу үтә дә җитди ака­демик басмада кайбер мәсьәләләрдә бер якка авышып, “салулап” та киткәннәр (мин үзем танышкан 22нче томы турында әйтәм). Казан татарларын башта болгар­лар дип түгел, чувашлар дип йөрткәннәр икән. (Ибн-Фадлан язмаларында Болгар дәүләтендә болгар, эсегел, баранҗәр, су­вар (суас) кабиләләре яшәве, ислам динен кабул итмәгән суас (чуаш) кабиләсенең Иделнең уң ягына чыгып китүләре ту­рында әйтелгән).

Җирле булу өчен генә башкорт кат­ламына (сословиесенә) язылган татар­лар да башкорт. Ә аларның теле башкорт теленең көнбатыш диалекты гына икән! (Күренекле башкорт галиме Җәлил Ки­екбаев: “Башкорт теленең көнбатыш ди­алекты дигәнебез ул – татар теле” дип яза). Китап авторлары ул төбәктә яшәүче халыкларның этнографик һәм антропо­логик үзенчәлекләрен исәпкә алмый­ча гына башкортка әйләндергәннәр бу­лып чыга. Татарның күп кенә атаклы шәхесләре, шул исәптән татар морзала­ры нәселеннән чыккан, тумышы белән Әмәкәй янындагы Мәчти авылыннан чык­кан мөфти Мөхәммәдъяр Солтанов, галим Ризаэтдин Фәхретдин, Татарстанның ха­лык язучы Аяз ага Гыйләҗев һәм тагын бик күпләр башкорт кавеменнән икән бит (үзләре исән булса, ни әйтерләр иде икән)!

Бу фәнни хезмәттә татар теле турын­да да әйтелгән сүзләр бар. Мин алар­ны тәрҗемәсез генә (татарга тылмач кирәкми!) китерәм. “Татарский язык про­исходит из языка древних языков джага­тай (чыгатай) и истяк (башкир)…” диелгән. Ул гына да түгел, китап авторлары урта гасырларда ук инде ислам дөньясында киң таралган “Кыйссаи Рабгузи”, “Бабур- намә”, “Әбел-Гази”, китапларының да “тач башкортча” икәнен “ачыклаганнар”. Бу мәсьәләдә ачыклык кертү өчен берничә җөмлә өстәргә кирәк. Рабгузи (Насрет­дин Борһанетдин улы Рабгузи) XIV гасыр­да Хорезмда яшәгән. Казый һәм шагыйрь. Әсәрләрен Хорезм төркиләре (үзбәк яисә каракалпак) телендә язган. “Кыйссаи-Раб­гузи” китабы – пәйгамбәрләр турында кыйссалар.

Бабур (Заһир Әбетдин Мөхәммәт Ба­бур) 1480-1530 елларда яшәгән. Ул – Аксак Тимер токымыннан, Магуллар империясенә нигез салучы. Кансыз пол­ководец. Әсәрләрен чыгатай һәм фарсы телләрендә язган.

Әбел-Гази (Әбел-Гази Баһадур Хан) 1603-1664 елларда яшәгән. Кодрәтле Шейбанилар династиясеннән Хива ханы. Табиб һәм тарихчы. Урта Азия халыкларының тарихына һәм медици­нага кагылышлы “Төркиләр тарихы”, “Төркмәннәр шәҗәрәсе”, “Мәнәфигул ин­сан” (Кешеләргә файдалы киңәшләр) ке­бек әсәрләр иҗат иткән.

Күргәнебезчә, бу бөек шәхесләр әсәрләрен “тач башкортча” язу өчен баш­корт даласына килеп, башкорт телен өйрәнеп йөрмәгәннәр. Башкорт кита­пларын укып өйрәнгәннәрдер дип тә фа­разлап булмый. Мәгълүм ки, китап язар өчен алфавит кирәк. Ә башкорт алфави­тын төзү XX гасыр башында гына башлана. Рус галиме А. Бессонов бастырып чыгар­ган әлифбада 41 хәреф булса, В. Катарин­ский 1908 елда башкортлар өчен төзегән әлифбада 39 хәреф була. Ә гарәп графи­касы нигезендә төзелгән башкорт әдәби теленең беренче әлифбасын 1914-1926 елларда Уфада яшәгән татар шагыйрье Сәгыйть Рәмиев төзи.

Билгеле булганча, октябрь аенда илдә җанисәп уздырыла. Бу җәһәттән дә баш­кортлар бик актив эшлиләр. Чиләбе, Пермь, Курган якларын айкап йөриләр. Себер татарларына кадәр барып җитәләр. Хәтта Төмән-Тубыллардагы себер татар­лары арасында башкорт оешмалары бар­лыкка килгән (“Мәдәни җомга” газета­сы. 2020 ел, 13 март. “Татарларга Библия өләшәләр” мәкаләсе).

Менә шуларны укыгач, минем сабыр савытым тулып ташты, күптән әйтергә кыҗрап йөргән фикерләремне, теләк- тәкъдимнәремне кичекмәстән якташ­ларым колагына җиткерү теләге туды. Ә нигә? Без – итагатьле, тыйнак, әмма ме­скен түгел! Безнең төбәктә дә төшеп кал­ган кешеләр яшәмәгән! Безнең төбәктә дә исемнәре тарих битләрендә урын алган хөрмәтле шәхесләр, күкрәк кагып горур­ланырлык каһарманнар яшәгән! Аларны онытырга безнең хакыбыз юк!

Теләкәй-Сәит бунты

1681-1684 елларда Ык буенда купкан восстаниене суфилар шәехе Сәит Җәгъфәр белән Тамьян старшинасы Теләкәй ба­тыр башлап җибәрә. Сәбәбе – диндар патша Алексей Михайловичның (куша­маты “Тишайший”) дәвамчасы Федор Алексеевичның 1681нче елның 16 маен­да чыккан указында үз ихтыяры белән чукынганнарга алты ел “өлгетә” (льгота) бирергә, ә чукынмаганнарның булган бар мөлкәтен тартып алырга диелә.

Моңа кадәр дә татарларга, башкорт­ларга карата кыерсытулар хәттин аш­кан була. Алардан тартып алынган уңдырышлы җирләргә бояр крестьянна­ры күчеп утыра, чиркәүләр, монастырь­лар төзелә. Авыл исемнәре переписьтә күрсәтелгәнчә калган булса кирәк. Бүгенге көндә дә Татар Чаллысы (Менделеевск районында), Казиле (Алабуга районын­да), Казлы куак (Минзәлә районында) ке­бек рус авыллары бар.

В о с с т а н и е җ и т ә к ч е л ә р е өммәттәшләрен указга буйсынмаска, шәригать кушканча яшәргә өнди. Алар, фикердәшләрен туплап, татар-баш­корт җирендә төзелгән байтак кына мо­настырьларны җимерә, рус авылла­рына һөҗүм итә. Сәит Җәгъфәр Уфа­дан килгән воевода Коркодинов отряды белән бәрелештә яралана, әмма исән кала (История башкирских родов. 22 том. Баш күтәрүчеләр бигрәк тә 1682 елда уңышлы хәрәкәт итә: Минзәләне чолгап ала. Чал­лыны, Биләрне кулга төшерә. Көнбатышта – Самарага, Уралда Көнгер, Исетка (хәзер Чиләбе) кадәр барып җитә. Тубылдан җибәрелгән регуляр армиянең ике меңлек гаскәре дә восстание ялкынын сүндерә алмый.

Баласыз Федор Алексеевичның вафа­тыннан соң, ике тәхеттә утырган (рус та­рихында берара шундый әкәмәт тә булып ала) ике балигъ булмаган Иван һәм Петр исеменнән ил белән идарә иткән Софья аптырагач, “Көчләп чукындыру турын­да указ чыкмады. Татарлар белән мари­лар тараткан ялган сүз генә ул...” дигән хәбәр тараттыра. Әмма аңа карап кына көрәш тукталмый. Баш күтәрүчеләр әле 1684 елда да Уфаны алырга омтылып ка­рый. Тик В. И. Лопатин кул астындагы дво­ряннар отряды аларның юлын кисә. Соңга таба башкортларның руслар ягына авы­шуы да тискәре йогынты ясый. Нәтиҗәдә восстание бастырыла. Җитәкчеләрен дар­га асалар.

(Дәвамы бар).

Фәтхулла Абдуллин, язучы.

Түбән Кама.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

Безнең телеграм каналга кушылыгыз! Телеграм-канал

Без "Дзен"да! Дзен


Оставляйте реакции

0

0

0

0

0

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза :(
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Нет комментариев