Рушат Солтанов: “Кешедән оялырлык адымнар ясамадым”

Рушат Җәүдәт улы белән әңгәмәбез аның тормыш һәм хезмәт юлы турында.

– Юбилеегыз белән к о тлыйбыз, Рушат Җәүдәтович! 65 яшен ту­тырган ир-егет үзен ничек хис итә?

– Егетләрчә! Җырдагыча: “Үтте дә китте яшьлегем, үткәнен дә сизмәдем”. 65 ел вакыт үткән, ә күңел һаман – 18дә! Аллага шөкер, кәеф яхшы, алда да хәерле гомерләр булсын!

– Сез озак еллар мәгариф өлкәсендә эшләгән кеше. Укытучы булу балачак хы­ялы идеме?

– Хыял дип әйтә алмыйм. Мин ветеринария инсти­тутына укырга керергә теләгән идем, ләкин кон­курстан үтмәдем. Ә мәктәп тәмамлаганда директоры­быз: “Теләгең булса, укыту­чы итеп эшкә алам”, – дигән иде. (Ул заманда укытучы­лар җитми, урта белем белән дә эшкә алалар иде.) Бу фи­керне күңелемә якын алдым, чөнки әнкәй укытучы булыр­га хыялланган, ләкин, яшь­ли әти-әнисез калып, хыя­лын тормышка ашыра алма­ган. Армиягә киткәнче бер ел мәктәптә эшләдем. Хәрби хезмәт вакытында да юга­ры белем алырга тәкъдим иттеләр. “Укытучы булам” дип кайттым һәм шушы юнәлештә укырга кердем. Тугыз ел укытучы булып эшләдем, биш ел мәктәп ди­ректоры булдым. КПСС рай­комында ике ел инструктор булып эшләгәннән соң, рай­он мәгариф бүлеге мөдире итеп билгеләделәр.

– Сез эшләгән Со­вет чоры укытучылары белән бүгенге көн мәгариф хезмәткәрләре арасында аерма бармы?

– Бүген шартлар икен­че. Совет чорында укытучы­га мөнәсәбәт башкача иде. Ата-ана укытучыга чиксез ышана һәм аңа хөрмәт белән карый, укытучы әйткән сүз закон буларак кабул ителә иде. Кызганычка каршы, бүген укытучыга караш та башкача, таләпләр дә зур­дан. Балага кисәтү ясарга ярамый, бала, бәлки, әти- әни аны кабул итәргә әзер түгел. Ата-аналар арасын­да, “баланы кимсетә” дип, мәктәпкә йөгерү очраклары да күп. Ата-ана баланың һәр сүзен алга куеп яши икән, укытучы нәрсә эшли ала?! Ә балаларның “көйсез” ча­клары җитәрлек: йокысы туймый, мәктәпкә барасы, укыйсы килми. Укытучы белән ата-ана бер фикердә булырга тиеш. Кадакның башына суксаң гына туры керә, читенә сугасың икән – кәкрәя.

– Рушат Җәүдәтович, укытучы гомере буе укы­тучы булып кала, диләр. Район җитәкчелегенең сезне социаль-мәдәни мәсьәләләр буенча урын­басар итеп билгеләве аңлашыла. Әлеге вазый­фада да сез халык белән эшләдегез, халыкны тәрбияләдегез...

– Дөрес әйтәсез, мин, чыннан да, укытучы бу­лып калдым, чөнки рай­он Башкарма комитеты җитәкчесенең социаль- мәдәни үсеш буенча урын­басары булып эшләгәндә бик күп тармакларга (шул исәптән мәгариф бүлегенә дә) куратор булырга туры килде. Мин бүген дә – укы­тучы! Бу канга сеңгән. Рай­он халкымы ул, балалар­мы – барысын да тәртипле, әдәпле итеп күрәсе килә, Мөслимебезгә, милләтебезгә хас сыйфатлар тәрбиялисе, күрәсе килә.

– Шул ук вакыт­та сез районда эшләгән дистәләгән комиссияләрне дә җитәкләгәнсез. Балигъ булмаган балалар белән эшләү комиссиясе генә дә ни тора?!

– 33 комиссиянең рәисе идем мин. Әйе, йөрәккә иң үткәне балигъ булмаган ба­лалар белән эшләү комиссия­се иде. Гаиләдә яки мәктәптә игътибар җитмәгән балалар комиссиягә эләгәләр. Игъ­тибарсыз калуга караган­да, комиссия каравына ку­елу, бер яктан, әйбәт, чөнки күпвакыт бала ни эшләгәнен аңламыйча тәртип боза. Яки аның тормышындагы вакыйгалар, кичерешләр тәртип бозуга этәрә. Шул рәвешле ул күңелендәге про­тестны белдерергә, игъти­барны җәлеп итәргә тели. Күпвакыт балалар да, әти- әниләр дә комиссия утыры­шыннан хаталарын аңлап, уртак фикергә килеп кайтып китә. Ялгышны вакытында аңлап, төзәтү яхшы. Ләкин җанны өшеткән вакытлар да булды. Бүген, миңа калса, балигъ булмаганнар белән эшләү комиссиясендә эшләү тагын да авыррактыр. Чөнки бүген әти-әни хаклы булма­вын танырга теләми, бала­ны яклауга күчә. Яклау ба­лага чиксез яратудан килә, әлбәттә, ләкин баланың киләчәге турында уйларга кирәк.

– Рушат Җәүдәтович, сез бүген дә – халыкка хезмәттә. Иҗтимагый со­вет та, турыдан-туры бул­маса да, халыкны тәрбияли бит?

– Әйе. Тәрбия турын­да сөйләгәндә үзеңнең дә тәрбияле булуың кирәк бит! Кеше һәр сүзеңә, һәр адымыңа, гомумән, кыяфәтеңә карап нәтиҗәләр ясый. Һәрвакыт игътибар үзәгендә булу минем үземә дә тәрбия биргәндер. Хал­кым алдында йөзем якты, нәселебезнең йөзе якты. Бабам Бөек Ватан сугы­шында сугышта һәлак бул­ган. Әткәй, 7 яшьтә ятим ка­лып, гомере буе “әткәй” дип әйтергә тилмереп яшәгән. Әти дә, аның туганнары да Совет Армиясендә хезмәт итте. Үзем дә, ике улым да хәрби хезмәттә булдык. Бу да – йөз аклыгы. Матур гаилә корып, өч бала үстердек. Аллага шөкер, өчесе дә җирлегебезгә хезмәт итәләр. Эш дәверендә үземә тап­шырылган вазыйфалар­ны намус белән башкарыр­га тырыштым. Ярдәм сорап мөрәҗәгать итүчеләргә бул­дыра алганча (закон кысала­рында, әлбәттә) булышырга тырыштым. Яшәү рәвешем белән кешедән оялырлык адымнар ясамадым, Алла­га шөкер!

Иҗтимагый совет һәм халыклар ассамблеясе эше эчтәлеге белән бер- берсенә якын. Ассамбле­яда – милли мәсьәләләр и г ът и бар үз ә г е н д ә , җирлегебездә яшәүче төрле милләт вәкилләренең мил­ли гореф-гадәтләрне, йо­лаларны, мәдәниятне үстерүгә ихтыяҗларын канәгатьләндерергә ярдәм итәбез. Матур инциатива­ларны район дәрәҗәсендә бергәләп тормышка ашыра­быз. Рус җәмгыяте бик матур эшли, марилар, керәшеннәр, әрмәннәр дә алардан калыш­мый.

– Җи р л е г е б е з д ә яшәүче әрмәннәрнең, азәрбайҗаннарның бала­лары, туган җирләреннән читтә яшәп тә, ана телләрен онытмый. Ә та­тар балалары нигә татар­ча сөйләшми? Сез ничек уй­лыйсыз?

– Ел саен оештырылучы Татар әдәбияты һәм сәнгате көннәрендә Мөслим лице­енда азәрбайҗан кызын­нан: “Өйдә нинди телдә сөйләшәсез?” – дип сорады­лар. “Азәрбайҗан телендә сөйләшәбез”, – диде кыз. Әрмән кызы өйдә әрмәнчә сөйләшүләрен әйтте. “Мәктәптә татар телен өйрәнәбез, иптәшләребез белән татарча аралашабыз”, – диде кызлар. Татарлары­быз исә балалары белән рус­ча сөйләшәләр, чөнки туган телдә аралашуга ихтыяҗ юк. Татарча газеталар, башка мәгълүмат чаралары, кита­плар бар. Урамда рәхәтләнеп татарча сөйләшергә мөмкин. Райондашларыбыз туган теленең әһәмиятен аңлап бетерми. Җирлегебездә яшәүче башка милләт вәкилләре татар телен белә икән, бу – милләтебезгә хөрмәт билгесе. Тик чит милләт вәкиле синең ту­ган телеңдә сөйләшеп, син аңа башка телдә җавап бирәсең икән, бусы инде – тәрбиясезлек. Туган телеңне белмәү ул – җинаять. Тел – Аллаһы Тәгаләнең бүләге, безнең аны югалтырга ха­кыбыз юк.

– Рушат Җәүдәтович, сез мәктәпләрдә Рушат дәресләрен дә алып бара­сыз бит әле. Балалар ничек кабул итә?

– Рушат дәресләренә өч ел булды, бу – дүртенче ел. Беренче дәресләремә кергәндә бик дулкынла­на идем. “Балалар минем нәрсә әйтергә теләвемне ка­бул итәрме?” – дип борчы­ла идем. Балаларга рәхмәт, күбесе игътибар белән тыңлый, үзләрен кызыксын­дырган сорауларны бирәләр, фикерләрен җиткерәләр. Шушы дәресләрдән соң яңа дуслар да барлыкка килде, алар дәресләремне аеруча яратып тыңлый.

– Бүгенге заман балала­ры сез укыткан чордагы ба­лалардан аерыламы?

– Һәр чор балаларының үз ихтыяҗы, тормышка үз мөнәсәбәте. Без укыганда колхоз радиосыннан кала башка мәгълүмат чыгана­гы юк иде. Дәресләрне су­кыр лампа яктысында ка­раган вакытлар да күп бул­ды. 70нче елларда телевизор барлыкка килде. Аңа кадәр электр радиолары эшли баш­лады. Якшәмбе көннәрендә җеп катканда радиодан спек­такль, концертлар тыңлый идек. Бүгенге чор балаларын мәгълүмат чолгап алган, алар кайсын тыңларга һәм кай­сын сеңдерергә белмиләр. Мәктәпкә килгәч тә шушы дөньядан чыга алмыйлар.

– Рушат Җәүдәтович, күпләр өчен яңалык бу­лыр, бәлки: сез дини белем дә аласыз бит әле...

– Бала чакта әбекәй “Их­лас” сүрәсен өйрәткән иде. Аннан, догалар өйрәнергә теләк булып та, үземне мәҗбүр итә алмадым. Соңгы елларда ике сәбәп барлык­ка килде: беренчесе – карт­лыкка әзерләнергә кирәк, икенче сәбәп – әхлак дәресләрен алып барганда Коръән сүрәләре ярдәмлек булып тора, ә аларны бала­ларга аңлатыр өчен белемем җитми. Узган ел Балтач райо­ны делегациясенә ачык дәрес күрсәтергә туры килде. Деле­гация составында мин укыр­га керәсе мәдрәсәнең ректор урынбасары да бар иде һәм ул укырга чакырды. Мөслим делегациясе составында Бал­тачка баргач, балаларның әдәплелеген, җаваплылыгын, үзара мөнәсәбәтләрен, укыт учылары бе л ә н мөгамәләләрен күреп, “укыр­га кирәк” дигән фикергә кил­дем һәм мәдрәсәгә читтән то­рып укырга кердем.

Римма Афзалова.

Динар Нуретдинов фотосы.