Гоби чүлен кичкән Вагыйз

Фронтовик язучы Габдулла Шәрәфинең “Сусыз дәрья” повестен тагын бер кат укып чыктым әле. Күз алдыннан бер-бер артлы әти сөйләгән сугыш күренешләре, вакыйгалар, Монголия, Гоби чүле, Хинган калкулыгы, Маньчжурия, Мукден, Харбин, Халхин-Гол атамалары үтте... Географик атласны кулыма алып, шул якларга “сәяхәт” ясадым, күңелем белән әти узган юлларны барладым. Совет солдаты узган юлларны, канлы бәрелешләрне санап кына бетерерлек түгел икән!

Тарихтан Россиянең Ерак Көнчыгыш чикләрендә Кызыл Армия гаскәрләренең японнар белән бәрелешләре турында укытучыларыбызның сөйләгәннәре һаман истә. Шул чорларны тасвирлаган әсәрләр – Ф.Кәримнең “Аникин” поэмасы, Ш.Рәкыйповның “Таңнар һаман матурмы?” повестьлары белән дә таныш идем, алай гына да түгел, бу әсәрләрне кат-кат укыганым булды. “Сусыз дәрья” әсәре “Маньчжур операциясе” дип Икенче Бөтендөнья тарихына кереп калган Кызыл Армия һәм Квантун армиясе белән каты бәрелешләрне ап-ачык итеп күз алдына китерде...

Бераз гына чигенеш ясап,тарих битләренә күз салыйк әле.

1945 елны Ялта конференциясендә СССР, АКШ һәм Бөекбритания лидерлары килешү төзиләр: Германия капитуляция ясаганнан соң ике ай үтүгә, СССР Гитлерның соңгы союзнигы Япония белән сугышка керә һәм бу сугышка нокта куя! Ни өчен СССР? Америкага бу сугышның кирәге дә шулкадәр генә булган, ахры! Ә менә СССРның японнар белән үз исәп-хисабы була. Маньчжурия (Кытай территориясе) һәм Төньяк Кореяны оккупацияләгәннән соң (1932-41), Япония СССРга борынын суза башлый. Даими рәвештә безнең Ерак Көнчыгыш чикләргә куркыныч янап тора, чик бозулар еш була. 1938елны Хәсән күле (29 июль-11 август), 1939 елда Халхин-Гол елгасы буендагы (11 май-15 сентябрь) канлы бәрелешләр Кызыл Армиянең җиңүе белән төгәлләнсә дә, японнар һаман тынычланырга уйламый. Кайчандыр Россия җирләре булган Курил утрауларында үзләрен төп хуҗа итеп тоялар. Алга таба да максатлары бик зурдан: Россия территориясен Уралга кадәр басып алып, “Урал-Япония” дәүләте төзү. Шул сәбәпле, Гитлер армиясе белән каты сугыш барган вакытта, СССР Кызыл Армиянең бик күп сугыш техникасын, миллионнан артык солдатын Ерак Көнчыгышта тотарга мәҗбүр була. Җиңүдән соң ил Кызыл Армиянең төп көчләрен Ерак Көнчыгышка ташлый. Бу зур сугышка бөтен Европаны үткән, сугышчан тәҗрибә туплаган солдатларны, бик күп техниканы озаталар. Кораллы конфликтта бер яктан СССР һәм Монголиянең революцион халык армиясе частьлары, икенче яктан Япония һәм Маньчжоу-го армиясе катнаша. Көчле бәрелеш буласын белгән японнар чик буйларын бик ныгыталар: 4500 хәрби корылма гына төзиләр! Руслар, безне кимендә 1,5 елсыз ала алмаячаклар, дигән фикердә була алар. 9 августта өч фронт – Байкал арты, Ерак Көнчыгышның 1, 2 фронтлары (пехота, артиллерия, авиация), Тын океан һәм Амур флотилиясе көчләре һөҗүмгә күчә. Монголия һәм Маньжурия җирләрен азат итү өчен Кызыл Армиягә атна ярым вакыт җитә. 19 августта японнарның күпчелек хәрби берләшмәләре капитуляциягә ризалаша. 20 августта бу сугышка нокта куела.

Тулырак «Авыл утлары» газетасының 2025 ел өчен 10 гыйнвар саныннан укыгыз.

Фото – Г. Мөхәммәтгәрәеваның гаилә архивыннан